By Adedokun Theophilus
Ko da yake Hukumar Yaki da Cin Hanci da Rashawa ta Kasa (EFCC) ta kashe naira miliyan 563 wajen siyan kwamfutoci da na’urorin kwafi cikin shekaru biyar da suka gabata, har yanzu ta sanya naira miliyan 300 a kasafin kudinta na shekarar 2025 domin irin wannan siye.
Jaridar Southern Herald ta gano cewa wannan kudin mai yawa an sakeshi ne domin siyan wadannan kayan tsakanin shekarar 2020 tt 2024.
A cewar bayanan da Southern Herald ta tattara daga GovSpenoyyyfytd, wata cibiyar da ke bayyana bayanan siyan kayayyaki daga gwamnati bisa ka’idar gaskiya da rikon amana, EFCC ta karbi naira miliyan 563 tsakanin 2020 zuwa 2024. Southern Herald ta gano cewa kamfanoni masu zaman kansu guda takwas ne suka karbi wannan kudi cikin rabe-raben sau goma sha uku.
Wadannan kamfanonin da suka karbi kudin an ce su ne za su gyara ko kuma su siyo sabbin kayan aikin hukumar. Kayan da aka siya sun hada da na’urorin kwafi da kwamfutoci. Bayanai daga wannan kafar sun nuna cewa an biya kamfanonin tsakanin Laraba, 18 ga Nuwamba, 2020 da Talata, 2 ga Afrilu, 2024.
Sai dai kuma, Southern Herald ta gano cewa wasu daga cikin kudaden da aka biya ba su bayyana adadin na’urorin kwafi da kwamfutocin da aka siya ba. Bayanin adadi da ingancin kayayyakin da aka siya sun kasance marasa kyau, saboda babu cikakken bayani kan inganci ko yawa. Baya ga haka, hukumar ta EFCC ta kara nema a kasafin kudinta na shekarar 2025, naira miliyan 300 domin siyan irin wadannan kayayyaki.
Siyan kaya ko kashe kudi ba tare da an fadi su a fili cikin kasafin kudi ba ya saba da Sashe na 16 na Dokar Siyan Kayayyaki ta Jama’a ta 2007.
Dokar ta fayyace cewa:
“a hanya mai gaskiya, lokaci, da adalci don tabbatar da rikon amana da bin ka’idar wannan doka da dokokin da suka biyo baya; (e) da nufin. na cimma amfani mai inganci da dacewa da manufar siyan kayayyakin; (f) a hanya da ke karfafa gasa, tsada mai sauki da nagarta; da (g) bisa hanyoyi da jadawalin da wannan doka ta shimfida da kuma yadda Hukumar ta tsara daga lokaci zuwa lokaci.”
Biyo bayan haka, Southern Herald ta gano cewa wasu daga cikin sayayyar da aka yi a cikin lokacin da aka bincika sun karya dokokin da ke cikin Dokar Siyan Kayayyaki ta Jama’a, wadda ke da cikakken bayani kan haramcin bayar da kwangila ga kamfanonin da ba su da rijista. Mun gano cewa wasu kamfanoni guda biyu daga cikin wadanda suka samu kwangila domin siyan wadannan kayayyaki ba su da rijista a lokacin da aka ba su kwangilar.
Southern Herald ta binciki bayanan Hukumar Rajistar Kamfanoni (CAC), inda ta gano cewa Patriots Arsenal Limited, daya daga cikin kamfanonin da EFCC ta ba kwangila, an yi masa rijista ne a ranar Juma’a, 31 ga Mayu, 2021.
Amma hukumar EFCC ta ba wannan kamfani kwangila tare da biyan shi kudi watanni uku kafin rijistarsa ta kammala a hukumance.
Binciken jaridar ya nuna cewa kamfanin Patriots Arsenal Limited an biya shi naira 14,401,681 a ranar Litinin, 22 ga Fabrairu, 2021 domin samar da kayayyakin ofis iri-iri da ba a fayyace ba. Wannan aiki ya karya dokar da ke aiki yanzu, musamman Sashe na 16, sakin layi na 6 na Dokar Siyan Kayayyaki ta Jama’a (2007). Wannan sashin doka ya fayyace cewa haramun ne ga kamfanonin da ba su yi rijista ba su shiga cikin tsarin siyan kayayyaki daga gwamnati. Haka kuma, doka ta hana bayar da kwangila ga irin wadannan kamfanoni da ba su da rijista daga hukumomin gwamnati.
Mun gano cewa wani kamfani daban, IT Touch Limited, wanda aka yi wa rijista a ranar Juma’a, 24 ga Fabrairu, 2021, an biya shi kudin kwangila a ranar Talata, 19 ga Maris, 2021 – kasa da wata guda bayan rajistarsa. Lambar rijistarsa ita ce RC-1762804.
Ko da yake babu wata doka kai tsaye da ke hana bayar da kwangila ga sababbin kamfanoni, bukatun da suka hada da takardun shaidar biyan haraji na shekaru uku, rajista da Hukumar Tattalin Fenshon Kasa (PENCOM) da rajista da Asusun Horar da Ma’aikata na Masana’antu (ITF) an yi watsi da su ba tare da wani bayani ko hujja ba a wannan lamari.
Wannan na kunshe ne a cikin ƙaramin sashi na 8b na Dokar Siyan Kayayyaki ta Jama’a, wanda ke cewa: “mai kaya, ɗan kwangila ko mai ba da shawara, cikin shekaru uku da suka gabata kafin fara aiwatar da siyan kayayyakin da ake magana akai, ya kasa yin aikin yadda ya kamata ko kuma ya gaza yin cikakken kulawa wajen aiwatar da duk wani aikin gwamnati.”
Bugu da ƙari, sashe na 31 (5) na Dokar Harajin Kamfanoni (CITA) ya bayyana cewa ba za a iya ba kamfani wani aikin gwamnati ba sai yana da takardar shaidar biyan haraji ta shekara uku da suka wuce.
Southern Herald ta yi duba sosai kan dukkan kuɗaɗen da hukumar yaki da cin hanci da rashawa (EFCC) ta fitar domin gano waɗanne kamfanoni ne aka biya da kuma yawan kuɗin da kowanne ya karɓa.
Mun gano cewa a shekarar 2020, EFCC ta karɓi ₦74,695,925 domin sayen na’urorin kwamfuta guda 190.
Wannan kuɗi an biya kamfanoni biyu ne:
Digital Communications Kosult Nigeria Limited da Bravo & Yellow Limited. Kamfani na farko ya karɓi kuɗi har ₦34,085,925 (naira miliyan talatin da huɗu da dubu tamanin da biyar da dari tara da ashirin da biyar), yayin da kamfani na biyu ya karɓi ₦40,608,000.
Digital Communications Kosult Nigeria Limited an ba shi aikin kawo Kwamfutoci Dell Optiplex 3080 guda 100, yayin da Bravo & Yellow Limited aka biya su kawo Kwamfutoci guda 90 ga hukumar EFCC.
A wata cinikayya daban, EFCC ta biya kuɗi har ₦250,293,463 ga kamfanoni uku a cikin rabin kuɗi huɗu tsakanin Litinin, 22 ga Fabrairu, 2021 zuwa Talata, 30 ga Nuwamba, 2021. Kamfanonin da aka biya su ne: Patriots Arsenal Limited, IT Touch Limited, da Jagmai Projects and Services Limited.
Patriots Arsenal Limited an biya shi ₦14,401,681 a ranar Litinin, 22 ga Fabrairu, 2021, domin kawo:
Kabinet ɗin ajiya mai hana gobara (Gubabi fireproof filing cabinet),
Na’urar kwafi mai ƙarfi (sharp industrial photocopier),
Na’urar buga takarda (laserjet printer),
Kwamfutoci Dell Optiplex, da
Na’urar tambari (stamp machine).
A ranar 9 ga watan da ya biyo baya, IT Touch Limited an biya shi ₦170,200,068 domin kawo yawan kwamfutocin tebur (desktop computers) da ba a fayyace adadinsu ba ga hukumar EFCC.
A watan Yuli na wannan shekarar, IT Touch Limited ta sake karɓar kuɗi har ₦29,750,000 domin ƙarin kawo kwamfutocin tebur (desktop computers).
Biya na ƙarshe a shekarar 2021 an yi shi ne ga Jagmai Projects and Services Limited a ranar Talata, 21 ga Nuwamba.
An biya kuɗin ne don sabunta lasisin U-Fed, cloud analyzers, da na’urorin nazari (analytics) na kwamfuta domin hukumar.

Analytics desktop na taimakawa wajen sarrafa ayyukan bincike masu ɗaukar lokaci don samar da sahihan bayanai da fahimta mai zurfi.
A shekarar 2022, Southern Herald ta lura cewa an kashe ₦32,632,000 wajen siyan da sabunta kula da na’urorin kwafi (photocopiers).
Aptron Consults Limited ne ya karɓi kuɗaɗen domin siyar da na’urorin kwafi da na’urorin buga takardu (printers) da sabunta kula da su.
An biya shi ₦15,061,000 a ranar Litinin, 7 ga Fabrairu domin sabunta kula da na’urorin kwafi na shekara, wanda ya shafi lokaci daga Nuwamba 2022 zuwa Nuwamba 2023.
Wannan ba shi kaɗai ba ne, Southern Herald ta gano cewa Aptron Consults Limited ta sake karɓar ₦17,571,000 a ranar Talata, 20 ga Disamba domin siyar da na’urorin kwafi da na’urorin buga takardu. Sai dai ba a fayyace irin su ko adadinsu ba.
Wani bincike da wasu masana uku daga birnin London suka gudanar kan E-transparency da cin hanci a kasafin kudin gwamnati na Najeriya ya nuna cewa rashin fayyace kayayyakin da aka ware musu kuɗi yana daya daga cikin manyan alamu na cin hanci a tsarin siyan gwamnati na Najeriya.
Sun ba da shawarar cewa amfani da fasahar zamani ta sa ido ta kafafen sada zumunta (social media-based ICT monitoring) zai iya gano lokutan da aka ware kuɗi ga ayyuka marasa bayani, cike da hauhawar farashi, maimaituwa, da magudin kasafin kudi.
Ko da yake shekarar 2021 ce hukumar ta fi kashe kuɗi kan kwamfutoci da na’urorin kwafi, shekarar 2023 ce ta biyu mafi tsada, inda aka kashe fiye da ₦136,000,000 mafi yawanta akan kula da injinan kwafi da siyan sababbi.
Domin siye da gyare-gyare, kamfanoni biyu ne aka biya a cikin rabe-raben kuɗi guda huɗu.
Panasharp Technologies Limited ta karɓi kuɗi guda ɗaya mai yawa har ₦76,469,000 a farkon watan Maris na shekarar da ake magana akai, domin siyan na’urorin kwafi (photocopying machines).
A gefe guda, Aptron Consults Limited ta karɓi ₦15,429,000 domin gyara da kula da na’urorin kwafi a hedikwatar EFCC.
Bayan haka kuma, Aptron Consults Limited ta sake karɓar ₦13,772,000 a matsayin kuɗin kula da na’urorin kwafi a ofisoshin EFCC daban-daban daga Disamba 2020 zuwa Nuwamba 2021.
Sai dai ba a bayyana ko wanne ofishin EFCC aka yi wa wannan aikin ba, kuma ba a fayyace adadin injinan da aka kula da su ba. Wannan ya sake karya dokar siyan kayayyakin gwamnati (Public Procurement Act).
Kamfanin ya kuma karɓi kuɗi na ƙarshe har ₦30,470,000 domin siyar da kayan amfani na na’urorin kwafi ga nau’o’in: Xerox, Panasonic, Sharp, Ricoh da Gestetner.
Don takaita wannan bayani mai tsawo, hukumar EFCC ta biya Mubalco World-Wide Services Limited domin siyar da na’urorin kwafi guda 32 na nau’o’i daban-daban zuwa hedikwatar hukumar a shekarar 2024.
Bincike kan dukkan kuɗaɗen da EFCC ta fitar ya nuna cewa kayayyakin da aka kawo ba a fayyace inganci ko adadinsu ba.
BudgIT ya gano cewa kimanin naira biliyan 732.5 na ayyuka da aka ware musu kuɗi a kasafin kuɗi na 2024 ba su da cikakken bayani.
A yayin da yake mayar da martani game da waɗannan abubuwa, Shugaban ƙasa na BudgIT, Gabriel Okeowo, ya bayyana damuwarsa kan wannan ci gaba.
Ya ce wannan bayani yana nuna cewa bincike, tantancewa da dorewar ayyukan da gwamnati ke kashe kuɗi a kansu suna cikin haɗari.
Duban Cikakken Bayani Kan Kamfanonin
Southern Herald ta lura cewa kamfanoni takwas (8) ne aka biya su domin ayyuka ko isar da kayayyakin printers, photocopiers da kwamfutoci.
Waɗannan kamfanonin sun haɗa da: Digital Communications Kosult Nigeria Limited; Bravo & Yellow Limited; Patriots Arsenal Limited; IT Touch Limited; Jagmai Projects and Services Limited; Aptron Consults Limited; Panasharp Technologies Limited; da Mubalco World-Wide Services Limited.
An gudanar da bincike da dama a kan waɗannan kamfanoni domin tantance matsayin su ta hanyar Corporate Affairs Commission (CAC) da wasu mabambantan dandalan bayanai na bude (open information platforms).
Southern Herald ta gano cewa Digital Communications Kosult Nigeria Limited, wato kamfanin da aka biya ₦34,085,925 a shekarar 2020, ba a iya tabbatar da matsayin sa — ko yana aiki ko a’a — a binciken jama’a na CAC.
Bincike na gaba da aka yi ta B2BHint ya nuna cewa ba a taɓa yin rijistar kamfanin a CAC ba.
Amma wani ƙarin bincike ya nuna cewa an yi rijistar kamfanin a watan Yuli 1997, sai dai ba a san matsayin sa na yanzu ba. Lambar rijistar sa ita ce 316009.
Haka zalika, Bravo & Yellow Limited wani kamfani ne da aka yi masa rijista a shekarar 2016. Amma babu bayani mai amfani kan matsayin sa a yanzu a shafin CAC. Binciken Southern Herald ya nuna cewa lambar rijistarsa ita ce 1309151.

Ko da yake ba a bayyana matsayin kamfanin Jagmai Projects and Services Limited a halin yanzu ba, an tabbatar da cewa an yi masa rijista a 2016 da RC 1324002 a matsayin lambar rijistarsa, in ji Southern Herald.
Aptron Consults Limited an yi masa rijista a Mayu 2013 da RC 1115161.
Panasharp Technologies Limited kuma an yi masa rijista a Nuwamba 2007 da RC 716169 a matsayin lambar rijista.
Southern Herald ta gano cewa Mubalco World-Wide Services Limited an yi masa rijista a Disamba 2014 da RC 1233891.
Binciken da aka yi ta amfani da CAC bai bayyana cikakken bayani game da waɗannan kamfanonin ba.
Sai dai wata dandalin madadin CAC wato B2BHint ya bayyana cewa Patriots Arsenal Limited da Jagmai Projects and Services Limited suna da bayanai da za a iya samu ta wannan hanyar.
Projects and Services Limited, Digital Communications Kosult Nigeria Limited, da IT Touch Limited an bayyana su a matsayin kamfanoni masu aiki (active) a watan Satumba 2024.
Akwai ƙarin bayani: Bravo & Yellow Limited, Aptron Consults Limited, Panasharp Technologies Limited, da Mubalco World-Wide Services Limited duk an bayyana su a matsayin kamfanoni marasa aiki (inactive). Wannan yana nufin kamfanonin ba su gabatar da rahoton shekara-shekara (annual returns) ga Hukumar Rajistar Kamfanoni (CAC) ba.
Dokar Kamfanoni da Huldar Jama’a ta 2020 (CAMA) ta bayyana cewa irin waɗannan kamfanonin ba su cancanci shiga gasar kwangilar gwamnati ba, domin mafi yawan hanyoyin siyan kayayyakin gwamnati na buƙatar shaida ta sabunta rahoton shekara-shekara a matsayin sharadi na cancanta.
Fahimtar Yadda Naira Miliyan 300 Zata Iya Siyan Kayayyakin Kwamfuta
Kayayyakin da Hukumar EFCC ta tsara cewa za ta saya, waɗanda suka shafi na’urorin kwafi da kayan aikin kwamfuta sun haɗa da:
1. Siyan firintocin HP & Deskjet masu kala-kala da baki da fari – ₦25,000,000;
2. Siyan na’urorin kwafi na Sharp, Panasonic, Ricoh & Rank Xerox don sababbin ofisoshin yankuna – ₦100,000,000;
3. Siyan injin masu duba takardu (industrial scanners) na HP don sababbin ofisoshin yankuna – ₦25,000,000;
4. A ƙarshe, siyan kwamfutocin tebur da na tafi da gidanka (laptops) na Dell & HP – ₦150,000,000.
Southern Herald ta kwatanta wannan kasafin da halin tattalin arzikin Najeriya, duk da rashin fayyacewa, bayani kan adadi, da ingancin kayan da za a saya.
A cikin bincike da aka gudanar ta hanyar Jumia Marketplace – wani dandali da ke bawa kamfanoni damar tallata da siyar da kayayyaki – an duba farashin kayayyakin da EFCC ke shirin saya da kuma adadin da za a iya siya da irin wannan kuɗi.
Abu na farko a cikin jerin kasafin EFCC shi ne naira miliyan 25, wanda aka tanadar don siyan firintoci na HP & Deskjet masu launi da baki da fari.
Ta amfani da farashin HP LaserJet Enterprise MFP M528z 1PV67A a matsayin ƙiyasin farashin scanner na masana’antu, Southern Herald ta gano cewa EFCC za ta iya siyan injin dubawa guda shida (6) don ofisoshin yankunanta.
A ƙarshe, siyan kwamfutocin Dell & HP na tebur da kuma na tafi-da-gidanka don sababbin ofisoshin yankuna ya kasance cikin kasafin kuɗi da aka ware ₦150,000,000.
Tunda ba a fayyace nau’in da kuma samfurin kwamfutocin da hukumar ke shirin saya ba, an zaɓi na’urar kwamfuta ta zamani mai ɗorewa daga dandalin sayar da kayayyaki na yanar gizo don yin ƙididdiga.
An zaɓi DELL OptiPlex 7410 ALL-IN-ONE Core™️ I7-13700, 256GB SSD, 16GB RAM, 23.8″ (1920×1080), Windows 11 Pro, tare da madannai da linzami, wacce ke da sauri da ƙwarewar aiki. Farashinta shi ne ₦650,000.00. Wannan yana nuna cewa akwai damar siyan na’urori guda 230 da wannan kuɗi don rarrabawa a sababbin ofisoshin yankuna na hukumar.
Hukumar Yaki da Cin Hanci da Rashawa (EFCC) ta bayyana cewa ɗaukaka da faɗaɗar ayyukanta ya sa ake buƙatar siyen kwamfutoci da na’urorin kwafi akai-akai. Kakakin hukumar, Dele Oyewale, ya jaddada cewa hukumar, kasancewarta cibiyar aiki mai girma, tana buƙatar waɗannan kayan aikin na yau da kullum.
Ya ce: “EFCC cibiyace mai girma ƙwarai, kayan aiki irin su kwamfutoci da na’urorin haɗe da su ba za su tsaya a wuri guda ba. Daga 2020 zuwa 2024, an sayi wasu kayan kwamfuta. Daga baya mun gudanar da ɗimbin daukar ma’aikata.”
“A yanzu haka, an buɗe sabbin daraktocin yankuna guda uku, kuma za a fara aiki da su bana. Ma’aikatan da za a tura can suna buƙatar kwamfutoci,” in ji Oyewale, yana ƙara da cewa dabi’ar aiki ta hukumar ma na buƙatar wannan sauye-sauye.
Yayin da yake mayar da martani ga binciken da Southern Herald ta gudanar kan kamfanonin da aka biya, ya jaddada cewa EFCC tana ɗaukar hanyoyin siye da sayar da kayayyaki da matuƙar muhimmanci.
“Ina so in tabbata ƙwarai da gaske da sahihancin bayananka. Bai isa ka ce kawai ka samo bayaninka daga wata majiya ba. Daga ina ka samo hujojinka? Ina so in tabbatar da sahihancinsu, saboda wasu daga cikin bayanan ba za a iya tabbatar da su ba.
“A matsayinta na hukuma mai bin doka da kuma hukumar yaƙi da cin hanci, EFCC tana ɗaukar tsarin siye da sayar da kayayyaki da matuƙar muhimmanci, kuma kullum muna tabbatar da cewa an cika dukkan ka’idoji kafin a ba kowace kamfani damar sayo wani kaya.
“Amsata ita ce babu irin wannan abu da ya faru, kuma hukumar tana da gaskiya da amana a cikin tsarin siyenta, wannan shi ne amsata,” in ji shi.
An rahoto nan Adedokun Theophilus ne ya rubuta shi, Selbyen Precious Lar ya fassara shi, kuma Yunusa Umar ne ya gyara shi.